ΠΕΡΡΑΙΒΙΑ

Οι μύθοι, που παραδόθηκαν προφορικά από γενιά σε γενιά, ήδη την εποχή της γραφής αποτυπώθηκαν με ποικίλους τρόπους στα αρχαία λογοτεχνικά και ιστορικά έργα με τέτοιον τρόπο ώστε είναι αδύνατο να ξεχωρίσει κανείς με απόλυτη ασφάλεια όλα τα μυθικά στοιχεία από εκείνα της ιστορίας. Σύμφωνα με τον Richard Buxton «Μύθος είναι μια παραδοσιακή ιστορία με κοινωνική ισχύ». Είναι, δηλαδή, μια αφήγηση γεγονότων δομημένων σε μια ακολουθία, μεταδίδονται από αφηγητή σε αφηγητή και συχνά από γενιά σε γενιά και, τέλος, οι αφηγήσεις καταλαμβάνουν σημαντική θέση μέσα στις κοινωνίες που τις αναδιηγούνται, ενσαρκώνοντας αξίες ατόμων, κοινωνικών ομάδων και ολόκληρων κοινοτήτων.[1] Οι μύθοι, λοιπόν, αποτελούν τμήμα της ιστορικής πορείας κάθε τόπου και κοινωνίας. Στην παρούσα μελέτη θα παραθέσουμε ορισμένες μυθολογικές εκδοχές που σχετίζονται με την Περραιβία και τη Θεσσαλία, καθώς η πρώτη σε πολλές περιπτώσεις εντάσσεται στο πλαίσιο της δεύτερης.

Η Περραιβία εκτεινόταν στις δυτικές και νότιες παρυφές του Ολύμπου. Είναι πιθανό οι Περραιβοί να είχαν ιδιαίτερη σχέση με το μυθικό όρος και τη θρησκευτική λατρεία στην αρχαιότητα, καθώς το όρος του Ολύμπου σχετίζεται με τον ολυμπιακό και με τον πελασγικό μύθο της δημιουργίας. Οι γονείς του πρώτου ανθρώπου επί της γης, του Πελασγού ο οποίος αναδύθηκε από το έδαφος της Αρκαδίας, η Ευρυνόμη και ο Οφίων εγκατέστησαν την οικία τους στον Όλυμπο.[2] Ο Ν. Γεωργιάδης (1830-1915) πίστευε πως η ελληνική θρησκεία καθιερώθηκε από τους Περραιβούς και τους Πιερείς, καθώς ο Όλυμπος δεν είναι το μοναδικό ελληνικό όρος το οποίο φέρει στοιχεία «άγριας ομορφιάς» και ευμετάβλητων καιρικών συνθηκών.[3]

Το όνομα «Πελασγός» φέρουν αρκετοί επιφανείς ήρωες τόσο της Πελοποννήσου όσο και της Θεσσαλίας, καθώς οι Πελασγοί θεωρούνται ότι κατέλαβαν τις εν λόγω περιοχές. Στη θεσσαλική μυθική παράδοση ο Πελασγός ήταν γιος της Λάρισας και του Ποσειδώνα. Μαζί με τους αδερφούς του, τον Αχαιό και τον Φθίο, εγκατέλειψαν τη γενέτειρά τους την Πελοπόννησο και κατέλαβαν τη Θεσσαλία η οποία έως τότε ονομαζόταν Αιμονία. Η χώρα διαιρέθηκε σε τρία τμήματα και μοιράσθηκε στους τρεις αδερφούς. Κάθε τμήμα ονομάσθηκε αναλόγως από τον αρχηγό του: Αχαΐα, Φθιώτιδα και Πελασγιώτιδα. Η πέμπτη μετέπειτα γενιά των κατακτητών εκδιώχθηκε από τους Κουρήτες και τους Λέλεγες με αποτέλεσμα ένα μέρος των Πελασγών να μεταναστεύσει στην Ιταλία.[4]

Σύμφωνα με την έρευνα του Ν. Γεωργιάδη η Θεσσαλία ήταν η πανάρχαια κοίτη των πλείστων ελληνικών φυλών, οι οποίες αργότερα κατήλθαν νοτιότερα και κατοίκησαν στην Στερεά Ελλάδα και την Πελοπόννησο. Ειδικότερα, οι πρώτοι κάτοικοι της Θεσσαλίας μνημονεύονται ως «Πελασγοί» και η Θεσσαλία ως «Πελασγικό Άργος». Κατά την κάθοδο των ελληνικών φυλών των Δωριέων, Μινυών, Αιολέων και Αχαιών ορισμένοι Πελασγοί παρέμειναν στη Θεσσαλία, ενώ άλλοι κατήλθαν νοτιότερα στον ελλαδικό χώρο. Οι Δωριείς εγκαταστάθηκαν στις περιοχές που κατόπιν ονομάστηκαν «Εστιαιώτιδα» και «Περραιβία». Οι Αιολείς κατοίκησαν στην άνω θεσσαλική πεδιάδα και καλούνταν «Αιολίδα», οι Αχαιοί κατέλαβαν τη Φθιώτιδα και οι Μινύες τις ακτές του Πελασγικού κόλπου όπου άκμασε η πρωτεύουσά τους η «Ιωλκός». Στη Φθιώτιδα, μάλιστα, βασίλευσε ο Δευκαλίων (υιός του Προμηθέως και της Κλυμένης) μαζί με τη σύζυγό του Πύρρα (θυγατέρα του Επιμηθέως και της Πανδώρας), γι’ αυτό η Θεσσαλία καλούνταν «Πυρραία» και «Πανδώρα». Ο υιός του Δευκαλίωνα ήταν ο Έλλην, γι’ αυτό οι κατοικούντες όλων των φυλών στην ελληνική χερσόνησο ονομάστηκαν «Έλληνες» μετά τους ομηρικούς χρόνους (Θουκ. 1.3).[5]

Στο θεατρικό έργο Ικέτιδες (464-3 π.Χ.) του Αισχύλου (περ. 524-455 π.Χ.) απαντάται μια ρητή αναφορά στην Περραιβία μέσω του βασιλιά Πελασγού του Άργους. Έτσι, λοιπόν, στο πρώτο επεισόδιο του έργου, μετά τις συμβουλές του Δαναού προς τις κόρες του, Ικέτιδες, για να δείξουν σύνεση, κατέφθασε ο ντόπιος βασιλιάς Πελασγός, προκειμένου να εξετάσει την ικεσία των Δαναΐδων στους θεούς σχετικά με τη σωτηρία τους από τους γιους του Αιγύπτου –συγγενείς τους– που επιδίωκαν να τις παντρευτούν. Ο βασιλιάς συστήθηκε στο Χορό και επέδειξε τη μεγάλη επικράτειά του στη Θεσσαλία, την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Μεταξύ των χωρών που εξουσίαζε ήταν και η χώρα των Περραιβών (στιχ. 256).[6] Ακόμη, στους Πέρσες του Αισχύλου, ο περσικός στρατός, μεταξύ των τόπων στους οποίους κατέφυγε μετά την ήττα του, αναφέρεται και ο τόπος της Θεσσαλίας επειδή είχε ταχθεί με το μέρος των Βαρβάρων.[7] Ο Αισχύλος, λοιπόν, περιλαμβάνει στο έργο του τη Θεσσαλία επειδή οι πληθυσμοί της, μεταξύ των οποίων και οι Περραιβοί, είχαν μηδίσει.

Η Περραιβία απαντάται στον ομηρικό ύμνο προς τον Απόλλωνα, όταν κατά την περιγραφή του ταξιδιού του θεού, περιλαμβάνεται και η χώρα των Περραιβών.[8] Απαντώνται έμμεσα και στα ορφικά κείμενα όταν ο μάντης Μόψος κατέφθασε από τον Τίταρον[9] για να συμμετάσχει στην Αργοναυτική Εκστρατεία.[10] Μια ενδιαφέρουσα πληροφορία που προκύπτει από το Λεξικό του Ησύχιου (5ου αι. μ.Χ.) αφορά στο λήμμα «άζωρος» καθώς ο λεξικογράφος σημειώνει ότι σημαίνει τον εύκρατο οίνο και τον κυβερνήτη της Αργούς.[11] Στο λεξικό, του Σουίδα ή Σούδα (10ου αι. μ.Χ), ωστόσο, απαντάται ότι σημαίνει κύριο όνομα, καθώς επίσης και τον εύκρατο οίνο.[12] Είναι πιθανό, λοιπόν, ο μυθικός Άζωρος κυβερνήτης της Αργούς, αλλά και/ή ο εύκρατος οίνος να σχετίζονται με την πόλη της Αζώρου της Περραιβίας.

Ο δε Μόψος, μαζί με άλλους επιφανείς ήρωες –μεταξύ των οποίων και ο Λαπίθης Πειρίθους, τη σχέση του οποίου με την Περραιβία θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια– όπως παραδίδει και ο Οβίδιος Πούβλιος Νάζων (43 π.Χ. – 17 μ.Χ), συμμετείχε στο κυνήγι του Καλυδώνιου Κάπρου. Επρόκειτο για ένα φοβερό τέρας που έστειλε η θεά Άρτεμις στην Καλυδώνα της Αιτωλίας για να σκοτώσει τους γεωργούς και να καταστρέψει τις σοδειές τους, επειδή ο Οινεύς -βασιλιάς της Καλυδωνίας- αμέλησε να συμπεριλάβει τη θεά στις ετήσιες θυσίες του προς τους δώδεκα θεούς του Ολύμπου. [13]

Εικόνα 2: Το κυνήγι του Καλυδωνίου Κάπρου σε μελανόμορφο αγγείο από τη Λακωνία, έργο του «Ζωγράφου του Ναύκρατη», Μουσείο του Λούβρου, περ. 555 π.Χ. (Wikipedia, http://goo.gl/09qpl)

Οι Λαπίθες σχετίζονται σε πολλές περιπτώσεις με την περιοχή της Περραιβίας. Ο Στράβων στα Γεωγραφικά (Θ, V.19) παραδίδει ότι οι Περραιβοί, αρχικά, κατοικούσαν κατά μήκος του Πηνειού από τη Γυρτώνη έως τη Θάλασσα, μέχρι τη στιγμή που ο Λαπίθης Ιξίων με τον υιό του Πειρίθου τούς ταπείνωσαν και τούς εκδίωξαν στο ποτάμι προς τα μεσόγεια, ενώ οι Περραιβοί κατείχαν ακόμη ορισμένες πεδιάδες κοντά στον Όλυμπο. Μετά την εκδίωξή τους οι Περραιβοί εγκαταστάθηκαν στα βουνά, στην Πίνδο και στα μέρη των Αθαμάνων και των Δολόπων. Τη χώρα των εναπομεινάντων Περραιβών κατέκτησαν οι γείτονές τους οι Λαρισαίοι εισπράττοντας φόρους από τους Περραιβούς μέχρι την εποχή που ο Μακεδόνας Φίλιππος κατέκτησε τα μέρη.[14]

Ο Πειρίθους, λοιπόν, ήταν ο γιος του Δία ή του Ιξίονα και βασιλιάς των Μαγνητών στις εκβολές του Πηνειού. Στο γάμο του με την Ιπποδάμεια προσκάλεσε όλους τους ολύμπιους θεούς εκτός από τον Άρη και την Έριδα. Λόγω των πολλών προσκεκλημένων στο γάμο του τα ξαδέρφια του, οι Κένταυροι,[15] καθώς και Θεσσαλοί πρίγκιπες, όπως ο Νέστορας και ο Καινεύς, κάθισαν σε μια σπηλιά. Οι Κένταυροι, οι οποίοι δεν ήταν εξοικειωμένοι με το κρασί, μέθυσαν εύκολα και ο Εύρυτος ή Ευρυτίων όρμισε στη νύφη για να τη βιάσει, ακολουθώντας τη στάση του και οι υπόλοιποι Κένταυροι, οι οποίοι επιτέθηκαν σε όλες τις γυναίκες. Ακολούθησε μάχη και ο Πειρίθους, με σύμμαχο τον φίλο του τον Θησέα, έκοψε τα αυτιά και τη μύτη του Ευρυτίωνα, ενώ σκοτώθηκε ο Λαπίθης Καινεύς. Έτσι άρχισε η μακροχρόνια έχθρα Λαπιθών και Κενταύρων, η οποία ήταν αποτέλεσμα μηχανορραφίας του Άρη και της Έριδας.[16] Η δολοφονία του Καινέα, ακόμη, παραδίδεται και ως αποτέλεσμα υποκίνησης των Κενταύρων από το Δία, καθώς συμπεριφερόταν με αλαζονεία όταν έγινε βασιλιάς των Λαπιθών. Ο Δίας είχε μεταμορφώσει την ερωμένη του νύμφη Καινίδα σε άτρωτο πολεμιστή και άλλαξε το όνομά της στο αρσενικό: Καινεύς. Όταν ξεψύχησε ο Καινεύς με τρόπο ασφυκτικό αναδύθηκε ένα πουλί από το σωρό κορμών δέντρων, με τους οποίους οι Κένταυροι σκέπασαν το άψυχο σώμα του. Το πουλί αναγνωρίστηκε από τον μάντη Μόψο ως την ψυχή της Καινίδας, το σώμα της οποίας κατά την ταφή της επέστρεψε στην αρχική γυναικεία μορφή του.[17]

Εικόνα 3: Η υπ’ αριθμ 7 νότια μετώπη του Παρθενώνα. Μάχη Κενταύρων και Λαπιθών. Σχέδιο του Jacques Carrey, 1678[18] (http://goo.gl/V3AwV7)

Ο γιος του Πειρίθου, ο Πολυποίτης, όπως παραδίδεται στην Ιλιάδα του Ομήρου, μαζί με τον Λεονταία, ο οποίος ήταν γιος του Κόρωνου και αρχηγός Λαπιθών –ο δε Κόρωνος ήταν βασιλιάς των Λαπιθών την εποχή του Ηρακλή και γιος του Καινέα, ενώ έλαβε μέρος και στην Αργοναυτική Εκστρατεία–[19] συμμετείχε στον Τρωικό Πόλεμο με σαράντα μαύρα καράβια. Γεννήθηκε τη μέρα που ο Πειρίθους τιμώρησε τους Κενταύρους εξορίζοντάς τους από το Πήλιο στους Αίθικες. Ηγήθηκε τους πολεμιστές από την Άργισσα, τη Γυρτώνη, καθώς και τους πολεμιστές της περραiβικής Όρθης και της Ολοσσώνας. Οι Περραιβοί και οι Αινιάνες συμμετείχαν στον Τρωικό Πόλεμο με κοινό αρχηγό, τον Γουνέα, ο οποίος καταγόταν από την Κύφο[20] και οδηγούσε εικοσιδύο πλοία. Οι Περραιβοί και οι Αινιάνες κατοικούσαν στην κακοχείμωνη Δωδώνη[21] και πότιζαν τους αγρούς τους από τον Τιταρήσιο,[22] τα καθαρά νερά του οποίου «αρνούνταν» να σμίξουν με τα θολά νερά του Πηνειού και «επέπλεαν», όπως το λάδι, στην επιφάνεια του ποταμού.[23] Στην Ιλιάδα, επίσης, ο Αχιλλέας επικαλείται στην προσευχή του τον Δία ως Πελασγικό που κατοικεί στην κακοχείμωνη Δωδώνη, όπου τριγύρω ζουν οι προφήτες του, οι Σελλοί.[24]

Ο Στράβων αναφέρει ότι κατά τον διωγμό των Περραιβών από τους Λαπίθες, τα ορεινά μέρη παρέμειναν στους Περραιβούς κοντά στον Όλυμπο και τα Τέμπη, όπως η Κύφος, η Δωδώνη και η περιοχή του Τιταρήσιου ποταμού που πηγάζει από το όρος Τιτάριο που συμφύεται με τον Όλυμπο. Επειδή οι Περραιβοί και οι Λαπίθες κατοικούσαν μαζί ο Σιμωνίδης τους αποκαλεί όλους Πελασγιώτες. Η Κύφος, ακόμη, αναφέρεται ως περραιβικό βουνό με οικισμό από τον Στράβωνα, στο οποίο παρέμειναν ορισμένοι Αινιάνες μετά το διωγμό τους από τους Λαπίθες.[25]

Με τον περραιβικό χώρο, ακόμη, σχετίζονται έμμεσα τόσο ο Πειρίθους του Κριτία (460-403 π.Χ.), όσο και ο Πειρίθους του Ευριπίδη (485-406 π.Χ.), καθώς ο Πειρίθους ήταν ο πατέρας του ομηρικού ηγέτη της Ολοσσώνας, Πολυποίτη. Ο πατέρας του Πειρίθου και παππούς του Πολυποίτη, ο Ιξίωνας, ο οποίος ήταν βασιλιάς των Λαπιθών, ήταν ο πρώτος δολοφόνος συγγενούς, καθώς και μέγιστος υβριστής, αφού επιχείρησε να ασελγήσει στην ίδια τη θεά Ήρα.[26] Στον Πειρίθου του Κριτία, έργο του οποίου σώζονται μερικά αποσπάσματα, περιγράφεται η βίαιη τιμωρία του Ιξίονα, ενώ στον Πειρίθου του Ευριπίδη η πράξη του Ιξίωνα περιγράφεται ως ιδιαίτερα αρνητική για τους Θεσσαλούς.[27]

Γενικότερα, το θεσσαλικό μυθολογικό υλικό, σημειώνει ο Χρήστος Ζαφειρόπουλος, προσέφερε το δραματικό χώρο, τους πρωταγωνιστές, αλλά και απλές αναφορές σε 128 έργα της κλασικής περιόδου (σωζόμενα και μη) του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Παραδόξως, όμως, η δραματική απεικόνιση των Θεσσαλών και της Θεσσαλίας, αναφέρεται ελάχιστα από την ογκωδέστατη διεθνή βιβλιογραφία. Τα θέματα των αθηναϊκών τραγωδιών, συνεχίζει ο ίδιος μελετητής, ήταν ανάγκη να διαδραματίζονται σε μυθικούς και μακρινούς από την Αθήνα τόπους ώστε να συζητηθούν και να επιλυθούν εκεί τα προβλήματα της αθηναϊκής κοινωνίας, εκτονώνοντας έτσι τις εντάσεις της στους κόλπους της δημοκρατίας.[28] Ενδεχομένως ο Χ. Ζαφειρόπουλος να είναι κοντά στην αλήθεια. Είναι γεγονός όμως ότι τα δεδομένα (αρχαιολογικά και λογοτεχνικά) επιδέχονται διάφορες ερμηνείες. Είναι σημαντικό, ωστόσο, να λάβουμε υπ’ όψιν μας τη θεωρία της «Δομής της Αίσθησης» όπως την όρισε ο Raymond Williams η οποία αντιστοιχεί στην ιδιαίτερη αίσθηση που είχαν οι άνθρωποι σε διαφορετικές εποχές και εσωκλείει πάντοτε ορισμένα αδιαφανή στοιχεία για τις επόμενες γενιές. Τη βιωμένη, δηλαδή, αίσθηση των τρόπων με τους οποίους οι συγκεκριμένες δραστηριότητες συνέθεταν έναν τρόπο ζωής και σκέψης.[29] Κατά συνέπεια οι όποιες υποθέσεις που δύναται να διατυπωθούν παραμένουν απλώς υποθέσεις. Ειδικά δε όταν απουσιάζουν οι αντίστοιχες σαφείς πηγές οι υποθέσεις καθίστανται περισσότερο αίολες.

Παρομοίως, για το θέμα της ομηρικής περραιβικής Δωδώνης ο Κουν Βανχάγεντορεν ερμηνεύει τα σωζόμενα αποσπάσματα του Στράβωνα σχετικά με την τοποθέτηση του μαντείου της Δωδώνης σε θεσσαλική γη από τους συγγραφείς των Θεσσαλών τοπικής ιστορίας Σουίδα και Κινέα (4^ου αι. π.Χ.)[30] ως μια προσπάθεια αντιστάθμισης της χρόνιας αρνητικής παράδοσης που έπληττε τη Θεσσαλία, ειδικά περί της δράσης των Θεσσαλών μαγισσών.[31] Πράγματι, ο Στράβων αναφέρει ότι σύμφωνα με τον Σουίδα το μαντείο της Δωδώνης μεταφέρθηκε στην Ήπειρο από την περιοχή της Σκοτούσσας, η οποία ανήκει σε περιοχή που λέγεται Θεσσαλία Πελασγιώτις, στο πλαίσιο της προσπάθειάς του να αποδώσει στους Θεσσαλούς μέρος της μυθολογίας.[32] Ο Κινέας, για τον Στράβωνα, «τα λέει πιο μυθικά», καθώς διατυπώνει πως το μαντείο μεταφέρθηκε από τη Σκοτούσσα στη Δωδώνη της Θεσσαλίας κι έπειτα στην Ήπειρο. Ωστόσο, όπως ο Στράβων έτσι και ο Στέφανος ο Βυζάντιος (5^ος αι. μ.Χ.) στα Εθνικά για τη Δωδώνη παραπέμπει στον Σουίδα και τον Κινέα. Επειδή, όμως τα αντίστοιχα χωρία για τον Σουίδα διαφέρουν στα έργα των δύο συγγραφέων, του Στράβωνα και του Στεφάνου, είναι αμφίβολο εάν ο δεύτερος βασίστηκε για τις πληροφορίες του στον πρώτο. Οι πηγές τους είναι οι ίδιες, αλλά οι συγγραφείς είναι ανεξάρτητοι μεταξύ τους. Ο Στράβων ακολουθεί τον Ζηνόδοτο (325-260 π.Χ.), για τον οποίο η μαντεία καταγόταν από τη Δωδώνη και δεν συμφωνεί με τον Σουίδα και τον Κινέα, κατά τους οποίους η λατρεία μεταφέρθηκε από τη Θεσσαλία στην Ήπειρο.[33]

Ορισμένοι μελετητές υποστηρίζουν ότι η περραιβική Δωδώνη όντως υφίστατο ως μαντείο ή/ και πόλη μέχρι τα ομηρικά χρόνια ή μέχρι που οι Περραιβοί εκδιώχθηκαν από τους Λαπίθες και ίδρυσαν στην Ήπειρο το νέο μαντείο, ενώ άλλοι θεωρούν ότι ο Όμηρος αναφερόταν απλώς στο όρος των Καμβουνίων. Ο Ν. Γεωργιάδης, για παράδειγμα, τοποθέτησε δεξιά της όχθης του Τιταρήσιου, κοντά στο χωριό Κλίκοβο (σ.σ. σημερινό Σαραντάπορο) όπου ανευρίσκονται ερείπια κυκλώπειων τειχών την περραιβική δυσχείμερη Δωδώνη. Επικρίνει δε τους γεωγράφους της εποχής του (Glaubry) οι οποίοι αρνούνταν την ύπαρξη της θεσσαλικής Δωδώνης στην οποία λατρευόταν ο Δωδωναίος Πελασγικός Ζευς που επικαλείται ο Αχιλλέας στην προσευχή του. Επικαλείται, ακόμη, τα θεσσαλικά νομίσματα (Mionnet), τα οποία έφεραν την προτομή του Δωδωναίου Διός εστεμμένου με κλώνους δρυός.[34]

Μέχρι σήμερα, η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έφερε στο φως στοιχεία που να συνηγορούν στη ύπαρξη δωδωνιαίου μαντείου στην Περραιβία, ενώ η χρήση του χώρου της ηπειρωτικής Δωδώνης επιβεβαιώθηκε ήδη από την αρμόδια αρχαιολογική υπηρεσία και ανάγεται στην Εποχή του Χαλκού.[35] Δικαιολογημένα, όμως, οι αναφορές στη θεσσαλική Δωδώνη ενισχύουν την άποψη για την ύπαρξή της στον περραιβικό χώρο με κάποια μορφή σε κάποια χρονική περίοδο. Εξάλλου ο Στράβων, ο οποίος δεν συμφωνεί με τον Σουίδα και τον Κινέα, συνέγραψε το έργο του περίπου τρεις αιώνες αργότερα από τους Θεσσαλούς  συγγραφείς.