Γ. Χουρμουζιάδης: Η Αρχαία Περραιβία
Φυσικά όταν μιλάει ένας αρχαιολόγος οι ακροατές περιμένουν να δουν εικόνες. Εικόνες ευρημάτων, καμιά φορά πολύτιμων ευρημάτων. Περιμένουν να ακούσουν περιγραφές ευρημάτων. Περιμένουν να ακούσουν περιγραφές ερευνών, ανασκαφικών ή μελλοντικών ανασκαφικών προγραμμάτων. Θέλω να δηλώσω από την αρχή ότι η ομιλία η δική μου δεν θα είναι μία τυπική ξενάγηση, όπως καμιά φορά χρειάζεται να είναι οι αρχαιολογικές ομιλίες. Θέλω να πω επίσης ότι δεν θα είναι, ή τουλάχιστον θα προσπαθήσω να μην είναι μια ομιλία εγκαινίων που συνήθως υπερβαίνει την πραγματικότητα και αναφέρεται σε θέματα που ίσως να μην υπάρχουν. Και δεν θα είναι έτσι, ούτε μία ξενάγηση ούτε μία ομιλία των εγκαινίων ούτε μία ομιλία περιγραφών και εικόνων για τρεις λόγους. Ας αρχίσω να τους αναλύω ή εν πάση περιπτώσει να τους αναφέρω αυτούς τους λόγους:
Πρώτα – πρώτα δεν είμαι ξεναγός και δεν έχω εκείνη την ιδιαίτερη ιδιότητα και γοητεία των ξεναγών να γοητεύουν τα ακροατήριά τους περιγράφοντας και δείχνοντας. Είμαι αρχαιολόγος και γι’ αυτό λίγο σχολαστικός και ίσως λίγο κουραστικός. Επομένως παρακαλώ λίγο υπομονή γι’ αυτά που θα πω.
Ο δεύτερος γιατί ίσως με ευρήματα και πολύ ενδιαφέρουσες εικόνες να μιλήσουν άλλοι και ως τώρα να το έχουν κάνει άλλοι πριν από μένα πολύ καλά, με βιβλία, με άρθρα, με βιβλία όπως είναι αυτό που αναφέρθηκε πριν στην αρχή από τον πρόεδρο του Συλλόγου, το βιβλίο του Σπύρου Μπούμπα που είναι ένας γόνος της Περραιβίας, της ευρύτερης Περραιβίας, είναι βαθύς γνώστης της ιστορίας και των αρχαίων πραγμάτων της περιοχής και επομένως είναι ένας αφηγητής των γνώσεών του, όχι μόνο προς το κοινό της Περραιβίας αλλά και σε ευρύτερο κοινό μιας και τα βιβλία του απ’ ότι ξέρω αρκετά διαδίδονται και μοιράζονται. Επομένως οι πιο πολλοί από εσάς γνωρίζετε αρκετά καλά τις αρχαιότητες της περιοχής σας. Τις έχετε δει στις φωτογραφίες, τις έχετε επισκεφθεί και τις έχετε δει στο μικρό μουσείο της Λάρισας, όπου έχουν οδηγηθεί από άλλους συναδέλφους γνώστες και ερευνητές της περιοχής, όπως είναι ο Θανάσης Τζαφάλιας, ο Λάζαρος Δεριζιώτης.
Υπάρχει όμως κι ένας τρίτος λόγος ο οποίος θα έλεγα ότι σχετίζεται με την επιστημολογική, την προσωπική μου θέση που εντάσσεται στο πλαίσιο μιας νέας αρχαιολογίας. Η νέα αρχαιολογία πολύ απλά βέβαια, είναι ένα μεγάλο θέμα, είναι ένα επιστημολογικό κίνημα που ξεκίνησε από έναν αμερικανό αρχαιολόγο και που έγινε δεκτό το κίνημα αυτό και στην Ευρώπη και στη χώρα μας από πολλούς αρχαιολόγους. Τώρα, σύμφωνα με τις θεωρητικές θέσεις της νέας αρχαιολογίας, η αρχαιολογική έρευνα πρέπει να αποκτήσει χαρακτήρα μιας ανθρωπολογικής επιστήμης. Τι σημαίνει αυτό: σημαίνει πως η μελέτη, η αρχαιολογική μελέτη, δεν πρέπει να περιορίζεται στη μελέτη των πραγμάτων αλλά να αναζητά τις κοινωνικές διαδικασίες που στάθηκαν η αιτία για να δημιουργηθούν τα πράγματα. Γι’ αυτό αυτή η αρχαιολογία είναι γνωστή στην ιστορία της θεωρητικής αρχαιολογίας με τον όρο‚Διαδικαστική Αρχαιολογία, δηλαδή η αρχαιολογία που, επαναλαμβάνω, ξεπερνάει το εύρημα και αναζητάει τον άνθρωπο. Τον άνθρωπο ως υποκείμενο μιας συγκεκριμένης κοινωνίας, ως ένα δημιουργό των πραγμάτων. Έτσι κι εγώ θεώρησα πιο ενδιαφέρον να μην αναφερθώ στα πράγματα αλλά σε αυτό που βρίσκεται πίσω απ’ αυτά. Όπως ακριβώς συμβαίνει και με τη σύγχρονη ιστοριογραφία η οποία προσπαθεί να υπερβεί τη μορφή των γεγονότων και να μελετήσει τις αιτίες τους. Και προσωπικά πιστεύω ότι έτσι πρέπει να κάνουμε κι εμείς στη ζωή μας.
Να μην μας παγιδεύουν οι μορφές αλλά να αναζητούμε το περιεχόμενο. Έτσι και η αρχαία Περραιβία στο Κοινό των Τριπολιτάν δεν ήταν ένα σύνολο πραγμάτων, δεν το συγκροτούσαν κιονόκρανα μόνο και επιγραφές, νομίσματα και ψηφιδωτά. Το συγκροτούσαν πρώτα απ’ όλα άνθρωποι που μιλούσαν μια συγκεκριμένη γλώσσα. Είχαν μία κοινή θρησκεία και έπαιρναν κοινές αποφάσεις. Ήταν, θέλω να πω, η αρχαία Περραιβία μια Κοινότητα ανθρώπων που μας κληροδότησε πρότυπα συλλογικότητας.
Για μια συλλογικότητα που πολλούς αιώνες αργότερα θα μας μιλήσει ο Ρήγας Φεραίος. Θα εφαρμοσθεί άλλους αιώνες αργότερα με την Οκτωβριανή Επανάσταση ως Σοβιετική Κοινωνία. Αργότερα ως κοινωνία των εθνών, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο ως Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών και αργότερα ως Ενωμένη Ευρώπη. Θα πλησιάσω λοιπόν το θέμα μου με μια πρώτη γενική παρατήρηση. Αυτή λοιπόν η γενική παρατήρηση λέει το εξής: ο Πολιτισμός μιας περιοχής αγαπητές μου φίλες και αγαπητοί μου φίλοι δεν κρίνεται αποκομμένος από το πολιτισμικό σώμα μιας χώρας, απλώς λειτουργεί ως υποσύστημα με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του όπως αυτά έχουν διαμορφωθεί κάτω από τις επιδράσεις συγκεκριμένων περιβαλλοντικών παραγόντων. Και όπως ξέρετε δεν αποκλείεται αυτοί οι παράγοντες να επιβάλλουν με τον καιρό τη διαμόρφωση μιας τοπικής κουλτούρας, ιδιαίτερα γλωσσικά ιδιώματα, διατροφικές συνήθειες, ενδυματολογικές επιλογές και όλα αυτά αποτελούν συνήθως τα χαρακτηριστικά αυτής της κουλτούρας που πολλές φορές επιμένουν και λειτουργούν και σε εθνικό πλαίσιο και άλλες φορές όχι. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι Σύλλογοι που βρίσκονται στα μέρη όπου βρίσκονται άτομα με κοινή καταγωγή. Στη Θεσσαλονίκη, παραδείγματος χάριν, υπάρχει σύλλογος Κρητών, Σαμαρινιωτών, σύλλογος Καστοριαίων. Και αυτό γίνεται μόνο και μόνο για να μαζεύονται οι άνθρωποι με την ίδια καταγωγή, να θυμούνται αυτά που έζησαν, να θυμούνται αυτά που έλεγαν με τον τρόπο που τα έλεγαν, αυτά που έτρωγαν με τον τρόπο που τα έτρωγαν. Μια παρατήρηση βέβαια, όπως αυτή που πριν λίγο ακούσατε δεν προκύπτει μόνο από τον ακαδημαϊκό τρόπο με τον οποίο προσεγγίζεται και ερμηνεύεται ένας πολιτισμός. Θεμελιώδη επίσης τόσο σε κοσμοθεωρητικές όσο και σε ιδεολογικές εκτιμήσεις των επί μέρους πολιτικών που ασκούνται και επηρεάζουν την παιδεία, τις επιστήμες ακόμα και τις συμπεριφορές των ανθρώπων.
Έτσι λοιπόν αν λάβει κανείς υπόψη του το γεγονός ότι η κυρίαρχη θεωρητική αντίληψη όχι μόνο στην περιοχή της οικονομίας και της πολιτικής στις μέρες μας αλλά και τις επιστήμης είναι νεοφιλελευθερισμός, τότε θα συμφωνήσει με την άποψή μου ότι σε όλα τα κοινωνικά πεδία αναπτύσσεται δυστυχώς η τάση του εξατομικισμού. Αναπτύσσεται η τάση της απομόνωσης, του προσωπικού συμφέροντος. Και αυτή ακριβώς η τάση επιβάλλει ως ηθικές αξίες τον ανταγωνισμό. Μία λέξη που την ακούμε όλο και συχνότερα, όχι ακόμα σε επίπεδο οικονομικών σχέσεων αλλά ακόμα και σε προσωπικών σχέσεων. Ο ανταγωνισμός έχει αναχθεί σε κυρίαρχη ηθική κοινωνική αξία. Οι συγκρούσεις μιας ελεύθερης αγοράς, η ανάδειξη επίσης μιας επιστημονικής αυθεντίας, η ανατροπή της συλλογικότητας. Αυτή που ακριβώς στην περιοχή αυτή είχε κυριαρχήσει. Δεν είναι λοιπόν ανεξήγητο ότι κάθε πόλη, κάθε μικρή κοινότητα και πολλές φορές κάθε μικρή γειτονιά διεκδικούν κάποια περίεργα πρωτεία. Διεκδικούν τη μοναδικότητα, αρνούνται να αναγνωρίζουν τη σημασία και την αξία του άλλου και αυτό είναι μια πηγή, μιας ρατσιστικής, καμιά φορά, συμπεριφοράς. Και μια τέτοια συμπεριφορά οδηγεί στον εκφυλισμό και στην εξαφάνιση όλων αυτών που πιστεύουν πως είναι μόνοι και πρώτοι σε όλα. Και με τον τρόπο αυτό χάνεται η ιδιαιτερότητά τους, χάνεται και ξεχνιέται αυτό που προσέφεραν στη γενική ιστορία ενός τόπου, της οικουμένης ολόκληρης καμιά φορά. Και ένα τέτοιο αποτέλεσμα, η απώλεια δηλαδή της πραγματικής και ιστορικά προσδιορισμένης ιδιαιτερότητας οδηγεί στην υποταγή. Οδηγεί στην υποταγή της λαίλαπας, της γνωστής μας παγκοσμιοποίησης. Οδηγεί στον τελικό αφανισμό μιας τοπικής, μιας εθνικής κουλτούρας. Θέλω να πω με όλα αυτά πως την ιστορική σημασία της Περραιβίας πρέπει να την προσεγγίσουμε σε σχέση με τις άλλες πραγματικότητες της αρχαιότητας.
Σε σχέση με τα άλλα, με αυτά που έπραξαν οι άλλοι. Δεύτερη παρατήρηση. Η παρατήρηση αυτή αγαπητές μου φίλες και αγαπητοί μου φίλοι δεν ξεκινά από μια προσωπική δική μου επιστημολογική όπως τη χαρακτήρισα ή πολιτική θέση για τα πράγματα και για την έρευνα του παρελθόντος. Δεν σχετίζεται με γενικές θεωρητικές θέσεις. Ξεκινά από το ίδιο το ιστορικό γεγονός που απόψε μας απασχολεί και είναι η αρχαία Περραιβία.
Σύμφωνα, όπως ξέρετε, μεταμοντέρνα -όπως λέγεται μία αντίληψη της ιστοριογραφίας- άλλο το παρελθόν και άλλο η ιστορία. Και αυτό σημαίνει ότι οι ιστορικοί δεν είναι υποχρεωμένοι να αγωνίζονται για τον εντοπισμό της αλήθειας. Δεν είναι ανάγκη επομένως να αναζητούν τα στοιχεία εκείνα που θα δώσουν την αντικειμενικότητα στην άποψή τους. Μπορεί ο καθένας, λέει αυτή η άποψη, απ’ αυτούς που ερμηνεύει το παρελθόν όπως αυτός νομίζει να το ερμηνεύσει. Με βάση τις προσωπικές του προσλαμβάνουσες, με βάση τα περιεχόμενα της προσωπικής του συνείδησης. Άρα είναι νόμιμο, σύμφωνα με την άποψη αυτή, αν δύο ιστορικοί αποφασίσουν να γράψουν για το ναζισμό του Χίτλερ, ο ένας να τον χαρακτηρίσει μια τραγική και καταστροφική για την ανθρωπότητα πολιτική -όπως και ήτανε εξάλλου- και ο άλλος σαν ευεργετική και φιλάνθρωπη. Και σύμφωνα με την άποψη να έχουν και οι δυο δίκιο. Και να έχουν και οι δυο το ίδιο αντικειμενικό στοιχείο στα γραπτά τους.
Για την Περραιβία όμως δεν μπορεί να συμβεί αυτό. Όσοι ιστορικοί και αν ασχοληθούν μ’αυτήν αναγκαστικά θα πούνε τα ίδια πράγματα. Θα κάνουν τις ίδιες ερμηνείες και θα βγάζουν τα ίδια συμπεράσματα. Και αυτό γιατί η αρχαία Περραιβική Τρίπολη δεν είναι ένα απλό και απροσδιόριστο παρελθόν. Δεν μπορεί να είναι το δημιούργημα μιας προσωπικής συνείδησης ενός τυχαίου ιστοριογράφου της μιας ή της άλλης ιστοριογραφικής θεωρίας.
Η αρχαία Περραιβία περιγράφεται ως πραγματικότητα που δεν μπορεί να την αμφισβητήσει κανείς από τέσσερις βασικές πηγές.
Πρώτη πηγή: ο ιστορικός Τίτος Λίβιος.
Δεύτερη πηγή: τα ερείπια των πόλεων που την αποτελούσαν, Άζωρος, Δολίχη, Πύθιο.
Τρίτη πηγή: τα γενικά αρχαιολογικά ευρήματα
και τέλος: τις φιλολογικές μαρτυρίες. Ξέρετε όλοι σας πολύ καλά ότι η Περραιβική Τρίπολη αναφέρεται από τον Όμηρο. Ο πηδαλιούχος της Αργούς ήταν ο Άζωρος. Πιστεύεται ότι από αυτόν πήρε το όνομά της η πόλις Άζωρος. Και στην Αργοναυτική Εκστρατεία πήρε μέρος ο Μάντις Μόψος. Επίσης, σύμφωνα με τον κατάλογο των υιών του Ομήρου, η Περραιβία έδωσε στον Τρωικό Πόλεμο εξήντα δύο καράβια και ο Αγαμέμνονας είχε δώσει εκατό.
Επομένως ότι και αν θελήσουν να γράψουν οι ιστορικοί, όποιες ερμηνείες και αν μας προτείνουν, η Περραιβία ως παρελθόν δεν παραχαράσσεται. Είναι αυτή και αυτή θα μείνει. Και αυτή είναι που περιμένει την έρευνα. Γι’ αυτό, εκείνο που μένει να αναζητηθεί και να διατυπωθεί ως τελικό συμπέρασμα είναι η σημασία της πρώτα ως γεωγραφικό σύστημα και το ρόλο που έπαιξε στη δημιουργία της γειτονίας. Η λέξη Περραιβία προέρχεται από πέρας, από πόρος, από πέρασμα. Είχε πολλά περάσματα προς άλλες περιοχές. Από το Σαραντάπορο, από Κατερίνη, απ’ τον Τιταρήσιο. Δεν είναι μία απομονωμένη περιοχή. Επομένως, αυτό το γεωγραφικό χαρακτηριστικό πρέπει να αναδειχθεί στην έρευνα. Γιατί έπαιξε ρόλο όχι μόνο να δημιουργηθούν γειτονίες αλλά να κινηθούν λαοί και να διαμορφωθούν συνθήκες για την ανάπτυξη πολεμικών συγκρούσεων. Και αυτός ο ρόλος τελικά αποκτά το χαρακτήρα μιας ιστορικής λειτουργίας και δεύτερο αποκτά σημασία ως πρότυπο πολιτειακής οργάνωσης που αναδεικνύει τις δυνατότητες των λαών, άρα και των επί μέρους κοινωνιών να δράσουν και να παραγάγουν ιστορία, μέσα από κοινές αποφάσεις και κοινή αντίληψη της πραγματικότητας. Γι’ αυτό ακριβώς το ζητούμενο προσδιορίζει την ανάγκη για τη συστηματική οργάνωση των αρχαιολογικών ερευνών στην περιοχή.
Μιλώ για την έρευνα εκείνη που δεν θα περιοριστεί μόνο στον εντοπισμό και τη συλλογή ερειπίων κινητών ή όχι. Σας παρακαλώ απαλλαγείτε απ’ αυτή τη δουλεία των μικρών – μικρών πραγμάτων. Η Περραιβία χρειάζεται τα μεγάλα πράγματα να αναδειχθούν. Τις μεγάλες εσωτερικές της αλήθειες. Πρέπει λοιπόν να προχωρήσει και στη συστηματική μελέτη ή έρευνα και στη δημοσίευσή της. Μόνο έτσι πιστεύω θα καταστεί δυνατή η ένταξη της Περραιβίας σε ένα σύνθετο σύστημα και θα αναδειχθεί ο ρόλος της ως ενός συγκεκριμένου και οργανικά δεμένου στοιχείου με το ευρύτερο αρχαιοελληνικό παρελθόν που ότι και αν προτείνουν οι μεταμοντέρνοι θεωρητικοί της ιστοριογραφίας παραμένει -θα χρησιμοποιήσω τις εκφράσεις του Παρμενίδη του προσωπογραφικού Φιλοσόφου- παραμένει συνεχές καιανόλεδρο.
Και έχει ανάγκη η Ελληνική Περιφέρεια από τέτοιες έρευνες για να καταδειχθεί πως αυτός ο τόπος δεν έχτισε μόνο τον Παρθενώνα, ούτε κατασκεύασε μόνο το Μουσείο της Ακρόπολης. Μέσα στα χώματα του τόπου αυτού κρύβονται αλήθειες απαράμιλλες που η κάθε μια μιλά με το δικό της τον τρόπο. Περιγράφει τα δικά της τα πεπραγμένα και αναδεικνύει το δικό της, το ιστορικό μεγαλείο. Και αυτός ο τόπος, ο δικός σας, κρύβει μέσα του πολύ μεγάλες τέτοιες αλήθειες. Ήρθε η ώρα να βγουν στην επιφάνεια.
ΠΕΡΡΑΙΒΙΑ 