Ο ιερός ναός της Παναγίας στο Πύθιο είναι από τα σημαντικότερα μεταβυζαντινά μνημεία της Ελασσόνας, γνωστός για την αρχιτεκτονική του και τον πλούσιο τοιχογραφικό διάκοσμο. Η αναστήλωσή του μέσω του ΕΣΠΑ (2007–2013) αποκάλυψε νέα στοιχεία για τη μορφή και την ιστορία του μνημείου, που μέχρι τότε είχε ερευνηθεί ελάχιστα.
Ο ναός, αφιερωμένος στην Κοίμηση της Θεοτόκου, βρίσκεται στο νεκροταφείο του χωριού και υπήρξε καθολικό μονής, η οποία διαλύθηκε πιθανόν στα τέλη του 18ου αιώνα. Από το μοναστηριακό συγκρότημα σώζονται το καθολικό, η «κρύπτη» στα βόρεια και τμήμα του περιβόλου, ενώ οι ανασκαφές αποκάλυψαν βοηθητικούς χώρους και εκτεταμένο νεκροταφείο με χρήση από τη μεσοβυζαντινή έως τη μεταβυζαντινή περίοδο.
Ο ναός είναι τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με πεντάπλευρη αψίδα, νάρθηκα και εξωνάρθηκα. Η μορφή του προέκυψε μέσα από πέντε οικοδομικές φάσεις: από τον αρχικό μονόχωρο ναΐσκο (11ος–12ος αι.) έως τη σημερινή τρίκλιτη μορφή (1638), με επεκτάσεις τον 17ο και 18ο αιώνα.
Οι τοιχογραφίες ακολουθούν αντίστοιχες φάσεις: από σκηνές Παθών του 16ου αιώνα έως το πλήρες εικονογραφικό πρόγραμμα του 1638 και τη Δευτέρα Παρουσία του 18ου αιώνα. Οι διαδοχικές επεκτάσεις και διακοσμήσεις δείχνουν οικονομική άνθηση του Πυθίου τον 16ο–17ο αιώνα, όταν ιδρύθηκαν και άλλοι σημαντικοί ναοί της περιοχής.
Η βόρεια πτέρυγα της μονής περιλάμβανε την καμαροσκέπαστη «κρύπτη», βοηθητικούς χώρους και πιθανώς διώροφα κελιά. Στο δάπεδο βρέθηκαν δύο νομισματικοί «θησαυροί»: ο πρώτος με χάλκινα τραχέα του 13ου αιώνα και ο δεύτερος με ευρωπαϊκά νομίσματα (1577–1665), που ίσως κρύφτηκαν σε περίοδο αναταραχής ή επιδημίας.
Το νεκροταφείο γύρω από τον ναό περιλαμβάνει πάνω από 100 τάφους με διάφορους τύπους ταφής και ευρήματα (κοσμήματα και αγγεία), που μαρτυρούν συνεχή χρήση του χώρου από τον 11ο έως τον 17ο αιώνα.
Ο Ιερός Ναός της Παναγίας της Θεοτόκου βρίσκεται στην περιοχή του νεκροταφείου νοτιοδυτικά του Πυθίου και πρόκειται για μια τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική με νάρθηκα και εξωνάρθηκα. Κτητορικές επιγραφές που αναφέρονται στην διακόσμησή του φέρουν τις χρονολογίες 1638, 1647 και 1720.
Σε θωράκιο του ξυλόγλυπτου τέμπλου αναφέρεται η χρονολογία 1720. Βόρεια του ναού υπάρχει θολωτό κτίσμα στρογγυλό κωδωνοστάσιο.
Από το Υπουργείο Πολιτισμού ο Ιερός Ναός της Παναγίας της Θεοτόκου της Κοινότητας Πυθίου Ελασσόνας χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο, με ζώνη προστασίας 500 μέτρων.
ΥΑ ΥΠΠΟ/ΑΡΧ/Β1/Φ32/64990/1311/18-2-1994 – ΦΕΚ 170/Β/17-3-1994
Γιαλούρη, Άννα, «Ο ναός της Παναγίας στο Πύθιο Ελασσόνας», Αρχαιολογικό Έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας 5 2015. Πρακτικά επιστημονικής συνάντησης Βόλος 26.2 έως 1.3.2015, το. Ι, Βόλος 2020
ΠΕΡΡΑΙΒΙΑ 