Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΕΡΡΑΙΒΙΑ ΜΙΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
Εισαγωγή
Επιχειρώντας να προσεγγίσουμε έναν πολιτισμό ο οποίος περιλαμβάνει τα υλικά και πνευματικά επιτεύγματα των ανθρώπων θα κινηθούμε, σύμφωνα με το μοντέλο του F. Braudel, στο βραδύ χρόνο, στον οποίο οι μεταβολές συντελούνται σε μεγάλα χρονικά διαστήματα και αφορούν τις δομές γεωγραφίας, κοινωνίας, οικονομίας και συλλογικής νοοτροπίας.Στην παρούσα μελέτη θα συσχετίσουμε την αρχαία Περραιβία με τις εν λόγω δομές, θα παραθέσουμε ορισμένα ιστορικά και μυθολογικά στοιχεία και αφού λάβουμε υπ’ όψιν την υποκειμενικότητα των συγγραφέων, καθώς και την επιλεκτική παράδοση και τη δομή της αίσθησης όπως τις όρισε ο R. Williams, θα καταλήξουμε σε μια συζήτηση για την πολιτισμική προσέγγιση της αρχαίας Περραιβίας.
α. Γεωγραφία
Για τη γεωγραφία της αρχαίας Περραιβίας θα μας κατατοπίσει η σύγχρονη έρευνα, ιστορική και αρχαιολογική, η οποία θα ορίσει τα σύνορά της στα βόρεια, ανατολικά και δυτικά με τη Μακεδονία και νότια μέχρι το ύψος του Πηνειού στους σημερινούς νομούς της Λάρισας και των Τρικάλων.Εντοπίστηκαν 11 πόλεις που συνέθεταν την Περραιβία και αποτελούσαν μία ξεχωριστή πολιτική ενότητα, οι οποίες ήταν οι εξής: Γόννος, Ερεικίνιον, Μάλλοια, Μονδαία, Μύλαι, Ολοοσών, Φάλαννα, Χυρετίαι (στο σημερινό Δομένικο) και οι πόλεις της περραιβικής Τριπολίτιδας, Άζωρος, Δολίχη, Πύθιο. Τέσσερις οικισμοί, ωστόσο, στον χώρο της Περραιβίας, οι οποίοι είναι αδύνατον να αποδειχθεί ότι ανήκαν σε αυτόνομες πόλεις ήταν οι: Κόνδυλος, Γοννοκόνδυλος, Ασκύριον και Λειμώνη-Ηλώνη. Οι δύο πρώτοι, πιθανόν, να εντάσσονταν στους Γόννους, ενώ για τους δύο τελευταίους δεν υπάρχουν στοιχεία. Πιθανολογείται, ωστόσο, ότι η Ηλώνη βρισκόταν στην περιοχή του σημερινού Αργυροπουλίου του Τυρνάβου. Στην Ιλιάδα, ακόμη, απαντάται και η Όρθη, η οποία, σύμφωνα με τον Στράβωνα (Θ, 5.19) αποτελούσε την ακρόπολη της περραιβικής Φάλαννας. Η γεωγραφία, λοιπόν, ως μία δομή που μεταβάλλεται πολύ αργά στον χρόνο, συνέβαλε στη διαμόρφωση του πολιτισμού των Περραιβών. Αν και μεταβλήθηκαν οι οικισμοί και οι ονομασίες τους στον χρόνο, οι άνθρωποι ζούσαν και έβλεπαν τον Όλυμπο και τα φυσικά στοιχεία όπως τα βλέπουμε κι εμείς σήμερα. Το υψόμετρο και οι καιρικές συνθήκες ήταν παράγοντες οι οποίοι επηρέασαν το ντύσιμο, το φαγητό και τη φυσική τους κατάσταση. Τα περάσματα της Περραιβίας από τη Θεσσαλία προς τη Μακεδονία και το αντίστροφο διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στη στρατιωτική ιστορία της περιοχής αν αντιληφθούμε ακόμη και πρόσφατα το ρόλο των Στενών του Σαρανταπόρου, για παράδειγμα, στην ιστορία των Βαλκανικών Πολέμων.
β. Κοινωνία
Η έρευνα, ως ένα βαθμό, έχει αποκαλύψει την οργάνωση της κοινωνίας των Περραιβών. Οφείλουμε να αντιληφθούμε την κοινωνία των Περραιβών ως ένα υποσύστημα το οποίο λειτουργούσε στο σύστημα των Θεσσαλών και των Μακεδόνων, τα οποία με τη σειρά τους λειτουργούσαν στο ευρύτερο αρχαίο ελληνικό και στο πανανθρώπινο σύστημα.Ήδη από τον ομηρικό κατάλογο των νεών στον οποίο, μεταξύ άλλων, γίνεται αναφορά και στο έδαφος των Περραιβών, σηματοδοτείται η αφετηρία των προβληματισμών για την ιστορία της αρχαίας Θεσσαλίας. Κατά τον 7ο αι. π.Χ., δημιουργήθηκαν αυτόνομες διοικητικές ενότητες με μικρότερη χωροταξική δικαιοδοσία. Οι αριστοκρατικές οικογένειες κατείχαν μεγάλες εκτάσεις γης και στρατιωτικές δυνάμεις με βάση το περίφημο θεσσαλικό ιππικό, το οποίο ήταν ιδιαίτερα ξακουστό στον ελληνικό κόσμο. Οι Θεσσαλοί έλεγχαν τους Περραιβούς και άλλα φύλα, από τον 6ο αι. π.Χ. έως την εποχή της βασιλείας του Φιλίππου Β΄. Στο τέλος του 6ου αι. π.Χ. ο κυρίως θεσσαλικός χώρος οργανώθηκε διοικητικά σε 4 Τετράδες: την Πελασγιώτιδα, τη Θεσσαλιώτιδα, την Εστιαιώτιδα και τη Φθιώτιδα, οι οποίες έπαψαν να υπάρχουν, πιθανόν στα μέσα του 4ου αι. π.Χ. Ο όρος Θεσσαλία προσδιόριζε γεωγραφικά είτε την περιοχή που περιελάμβανε τις 4 θεσσαλικές Τετράδες είτε συμπεριλάμβανε και τις περίοικες περιοχές, μεταξύ των οποίων και την Περραιβία. Οι Περραιβοί, μαζί με άλλα φύλα, συμμετείχαν και στην Αμφικτιονία της Κεντρικής Ελλάδας, έχοντας δικαίωμα 2 ψήφων.Η κοινωνία των Περραιβών, λοιπόν, δεν μπορεί να προσληφθεί ως μοναδική οντότητα αποκομμένη από την κοινωνία του συνόλου των ευρύτερων κοινωνικών συνόλων. Η τάση των ανθρώπων για αυτοδιοικητική οργάνωση και για επιβολή ελέγχου σε άλλες κοινωνικές ομάδες αποτελεί, αμετάβλητο στον χρόνο, στοιχείο των κοινωνιών.
γ. Οικονομία
Η οικονομία των αρχαίων Περραιβών, η οποία βασιζόταν στη χρήση νομίσματος (όπως συμβαίνει μέχρι τις μέρες μας) θα σχετιζόταν με τη γεωγραφία, τις καιρικές συνθήκες και τις καλλιέργειες που ευδοκιμούσαν στην περιοχή. Ο πολιτισμός τους δεν σχετιζόταν με τη θάλασσα, για να βιοπορίζονται από αυτήν ψαρεύοντας ή για να αναπτύξουν θαλάσσιο εμπόριο. Η γεωγραφία είναι η ίδια με τη σημερινή και η γη θα παρήγαγε παρόμοιες σοδειές με τις σημερινές. Η ανάπτυξη της κτηνοτροφίας ακόμη θα ενδεικνυόταν στην περιοχή, όπως συμβαίνει και σήμερα. Ενδεικτικά, κατά το έτος 1570, όπως προκύπτει από τα οθωμανικά αρχεία βάσει του φορολογικού κατάστιχου T.D. 695, ο κορμός της οικονομίας της Δολίχης (η οποία υπήρξε πόλη της αρχαίας Περραιβίας) ήταν η υψηλή παραγωγή σιταριού, η οποία δείχνει και την ευφορία των εδαφών της περιοχής. Αντιθέτως, η κτηνοτροφία περιελάμβανε μόνο 1.970 ζώα ή χονδρικά 10 πρόβατα το νοικοκυριό. Η παραγωγή κρασιού, ωστόσο, ήταν υψηλή αγγίζοντας τα 494 λίτρα για κάθε νοικοκυριό. Ακόμη υπήρχε μία αξιόλογη παραγωγή κανναβιού για σχοινοποιία, 8.560 δεμάτια το χρόνο ή 43 δεμάτια για κάθε νοικοκυριό.
δ. Συλλογική Νοοτροπία
Η συλλογική, δηλαδή η κοινή, νοοτροπία, η οποία συμβάλει στη διαμόρφωση του πολιτισμού περιλαμβάνει επιλογές, προκαταλήψεις και τάσεις της κοινωνίας, οι οποίες είναι άμεσα συνυφασμένες με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις.
Οι αξίες ατόμων, κοινωνικών ομάδων και ολόκληρων κοινοτήτων βρίσκουν τόπο στους μύθους, οι οποίοι μεταδίδονται από αφηγητή σε αφηγητή και συχνά από γενιά σε γενιά και αποτελούν τμήμα της ιστορικής πορείας και της ιδιαιτερότητας κάθε τόπου και κοινωνίας. Επιλογές, προκαταλήψεις και τάσεις των Περραιβών, λοιπόν, αντανακλώνται στα στοιχεία της μυθολογίας, όπως παραδόθηκαν από την αρχαιότητα. Η Περραιβία θα εντοπιστεί στον ομηρικό ύμνο προς τον Απόλλωνα, στα ορφικά κείμενα, όταν ο μάντης Μόψος κατέφθασε από τον Τίταρον για να συμμετάσχει στην Αργοναυτική εκστρατεία, στον Άζωρο ως κυβερνήτη της Αργούς, ο οποίος πιθανόν σχετίζεται με την Άζωρο της Περραιβίας, στο κυνήγι του Καλυδώνιου Κάπρου, στο οποίο συμμετείχαν ο μάντης Μόψος και ο Λαπίθης Πειρίθους, οι οποίοι σχετίζονται άμεσα με την Περραιβία, στον ίδιο τον Πειρίθου που εκδίωξε τους Περραιβούς στο ποτάμι προς τα μεσόγεια, στην Κενταυρομαχία όταν στον γάμο του Πειρίθου οι μεθυσμένοι Κένταυροι όρμησαν στις παρευρισκόμενες γυναίκες, στην Ιλιάδα, όταν ο Πολυποίτης και ο Γουνέας από την Κύφο ηγήθηκαν των πολεμιστών από την Περραιβία, στους Περραιβούς και στους Αινιάνες, που κατοικούσαν στην κακοχείμωνη Δωδώνη και πότιζαν τους αγρούς τους από τον Τιταρήσιο, και στην προσευχή του Αχιλλέα, ο οποίος επικαλείται τον Δία ως Πελασγικό που κατοικεί στην κακοχείμωνη Δωδώνη, όπου γύρω ζουν οι προφήτες του, οι Σελλοί.
Η αρχαιολογική έρευνα έφερε στο φως δύο ανάγλυφα της Περραιβίας στα οποία απεικονίζεται η Απολλώνια Τριάδα, των προστάτιδων θεοτήτων: Απόλλωνα, Άρτεμης και Λητώς. Το πρώτο φέρει την επιγραφή «Ἀπόλλωνι Πυθίωι Ἀντιγόνα Ξενάρχου ἀνέθηκεν». Το δε δεύτερο ανάγλυφο περιλαμβάνει μία σημαντική για την Περραιβία επιγραφή στην οποία περιλαμβάνονται ονόματα πόλεων και αντιπροσώπων στη δελφική Αμφικτυονία. Στο αρχαίο Πύθιο της Περραιβίας, στις παρυφές του Ολύμπου, βρισκόταν ο ιερός τόπος του Πυθίου Απόλλωνα, του θεού τον οποίο σέβονταν όλοι οι Περραιβοί. Στη λογοτεχνία ακόμη, στην οποία οι αρχαίοι τραγικοί εμπνεύστηκαν από τη μυθολογία και την ιστορία, συναντάμε την Περραιβία στα θεατρικά έργα Πειρίθους του Κριτία και Πειρίθους του Ευριπίδη, καθώς ο Πειρίθους ήταν ο πατέρας του ομηρικού ηγέτη της Ολοσσώνας Πολυποίτη, στις Ικέτιδες του Αισχύλου, ο οποίος θα μας δώσει μία ρητή αναφορά στην Περραιβία και στους Πέρσες, όπου ο Αισχύλος θα αναφερθεί στον περσικό στρατό, ο οποίος, μετά την ήττα του, κατέφυγε στη Θεσσαλία και σην Περραιβία, επειδή είχαν μηδίσει.Παρατηρούμε, λοιπόν, ότι στην ελληνική μυθολογία περιλαμβάνεται και η Περραιβία ως ένα υποσύστημα στο ευρύτερο ελληνικό σύστημα, το οποίο υποδηλώνει τάσεις και προκαταλήψεις της κοινωνίας. Η μυθολογία αντανακλά ως ένα βαθμό τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των αρχαίων Ελλήνων, ενώ επιπλέον στοιχεία της θρησκείας των Περραιβών έχουν έλθει στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη. Εξάλλου, είναι πάγια η ανάγκη του ανθρώπου να πιστεύει στο Υπέρτατο Ον, ασχέτως πώς η κάθε κοινωνία το κατονομάζει και το ορίζει.
ε. Ιστορικά στοιχεία, υποκειμενικότητα, επιλεκτική παράδοση και δομή της αίσθησης
Ο κάθε ιστορικός δεν μπορεί να ξεφύγει απόλυτα από την εποχή και το περιβάλλον όπου ζει, μολονότι έχει την υποχρέωση να ελαχιστοποιεί την απόσταση μεταξύ παρελθόντος και παρόντος και να μην περιορίζεται μόνο στην προσωπική ερμηνεία ή να αγγίζει τα όρια της προπαγάνδας. Το στοιχείο της υποκειμενικότητας, δηλαδή, των συγγραφέων ενυπάρχει –ως ένα βαθμό- στις ιστορικές μαρτυρίες για την αρχαία Περραιβία. Κάθε γενιά, ακόμη, επιλέγει ή απορρίπτει τα στοιχεία των προηγούμενων γενιών προκειμένου να συνθέσει μία νέα εικόνα για τον πολιτισμό της. Ασφαλώς, λόγω αυτής της επιλεκτικής παράδοσης, όπως την όρισε ο Williams, μπορούν να απορριφθούν αξιόλογα στοιχεία της βιωμένης κουλτούρας ή να προστεθούν στοιχεία μη ανταποκρινόμενα απολύτως στην πραγματικότητα. Επιπλέον, οι άνθρωποι σε κάθε περίοδο και σε κάθε κοινωνία έχουν μία κοινή ιδιαίτερη αίσθηση της ζωής (Δομή της Αίσθησης) την οποία, βέβαια, δεν μπορούμε να τη συλλάβουμε στο ακέραιο επειδή διαφέρει από γενιά σε γενιά, όσο και αν διαιωνίζεται το ίδιο πολιτισμικό μοντέλο. Αρκεί να αναλογιστούμε ότι είναι αδύνατο ακόμη να συλλάβουμε τη βιωμένη αίσθηση των ανθρώπων μόλις 2-3 γενιές πριν από εμας.
Οι Περραιβοί, λοιπόν, θα αναφερθούν από τον Ηρόδοτο, στην εκστρατεία του 480 π.Χ. των Ελλήνων κατά των Περσών, καθώς και οι Περραιβοί είχαν παραδώσει γῆν καί ὕδωρστους Πέρσες. Ο Θουκυδίδης αναφέρει, επίσης, την Περραιβία. Οι Περραιβοί αναφέρονται στο πλαίσιο της Αιτωλικής Συμπολιτείας (3ος αι. π.Χ.), όταν οι Αιτωλοί κατάφεραν να συμπεριλάβουν στον πολιτικό τους μηχανισμό τις περιοχές της Περραιβίας. Ο Τίτος Λίβιος την αναφέρει στους μακεδονικούς πολέμους, με την επίθεση 3.000 Αιτωλών στις πόλεις Μάλλοια, Χυρετείες και στις πόλεις της Τριπολίτιδας και ο Πλούταρχος στην «απελευθέρωση» των Περραιβών από τους Ρωμαίους. Κατά τον γ΄ μακεδονικό πόλεμο (171-168 π.Χ.) αναφέρεται η Περραιβία και οι πόλεις της Τριπολίτιδας, όταν οι Ρωμαίοι νίκησαν οριστικά τους Μακεδόνες στην Πύδνα (167 π.Χ.).Οι πόλεις της Περραιβίας υφίσταντο έως τον 3ο αι. μ.Χ., και κατά τη χριστιανική περίοδο ο Προκόπιος αναφέρει μόνο την Ολοσσόνα, την οποία μάλιστα δεν συγκαταλέγει στη Θεσσαλία, και δεν αναφέρονται άλλες περραιβικές πόλεις. Από τη σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα, όμως, ανακαλύφθηκε μικρό τείχος στην Ελασσόνα το οποίο χτίστηκε την εποχή του Ιουστινιανού.
Κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους η δυτική και βορειοδυτική Θεσσαλία, συμπεριλαμβανομένης και της περιοχής της Περραιβίας, ανήκε στην εν Ελλάδι Βλαχία. Όπως προκύπτει από το Χρονικόν του Μορέως, η περιοχή οροθετείτο από τον Όλυμπο, το σημερινό χωριό Κατάκαλη της Δεσκάτης και την οροσειρά της Πίνδου που τη χώριζε από το Δεσποτάτο της Ηπείρου.Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε μέχρι ποιο βαθμό τα στοιχεία της ιστορίας ενέχουν την υποκειμενικότητα των συγγραφέων, καθώς και μέχρι ποιο βαθμό οι ιστορικοί επηρεάστηκαν από τη δομή της αίσθησης και την επιλεκτική παράδοση.ΣυζήτησηΗ γνώση για το παρελθόν του Ανθρώπου είναι ελάχιστη δεδομένου ότι ο χρόνος της ανθρώπινης ζωής στη γη, με την εξέλιξή της, ανέρχεται σε μερικές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια, ενώ η ιστορία, στην οποία υπάρχουν έγγραφες πηγές, διαρκεί περίπου 5.000 χρόνια. Υπό το πρίσμα της μακράς διάρκειας του χρόνου ο πολιτισμός των Περραιβών για τον οποίο έχουμε στη διάθεσή μας έγγραφες μαρτυρίες βρίσκεται χρονικά κοντά στο δικό μας πολιτισμό, καθώς οι μεταβολές του έχουν συντελεστεί σε 2.500 χρόνια περίπου.Η γεωγραφία, η κοινωνία, η οικονομία και η συλλογική νοοτροπία αποτελούν τις δομές του περραιβικού πολιτισμού, τον οποίο χαρακτηρίζουν και μεταβάλλονται με αργό ρυθμό. Μέσα από τις πενιχρές γραπτές ιστορικές και μυθολογικές μαρτυρίες, καθώς και μέσω της αρχαιολογικής έρευνας, δύναται η αρχαία Περραιβία, ως ένα βαθμό, να εξετασθεί βάσει αυτών των δομών.Για την ιστορία των αρχαίων Περραιβών θα πρέπει, αρχικά, να αποσαφηνίσουμε τον ίδιο τον όρο της ιστορίας, ο οποίος φέρει δύο σημασίες: την ταύτιση της ιστορίας με ολόκληρο το παρελθόν, καλύπτοντας το σύνολο των καταγεγραμμένων και μη γεγονότων, καθώς και την ιστορία που παραδόθηκε μέσω των γραπτών πηγών του εκάστοτε ιστορικού. Γίνεται, άμεσα, αντιληπτό ότι είναι αδύνατο να ανασυσταθεί ολόκληρο το περραιβικό παρελθόν, όσες πηγές και εάν είχαμε στη διάθεσή μας. Από τις λίγες, ωστόσο, ιστορικές πηγές που διαθέτουμε καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι ο πολιτισμός της αρχαίας Περραιβίας διαθλάται στη σύγχρονη ερμηνεία του.
Τα στοιχεία για την Περραιβία, που παραθέσαμε, παραδόθηκαν από τους αρχαίους ιστορικούς και μελετήθηκαν από τους επόμενους. Η υποκειμενικότητα των ιστορικών, αρχαίων και σύγχρονων, απομακρύνουν όλο και περισσότερο την εικόνα του πραγματικού πολιτισμού, ειδικά όταν επιχειρούν να προβούν σε ερμηνείες των πραγμάτων. Λόγω της επιλεκτικής παράδοσης των συγγραφέων, ακόμη, ενισχύεται η ίδια κατάσταση. Επιπλέον, η ελλιπής γνώση και η αδυναμία αντίληψης της βιωμένης κοινής αίσθησης των ανθρώπων του παρελθόντος, προκαλούν την αδυναμία διατύπωσης των οποιωνδήποτε καθολικών συμπερασμάτων.Βάσει των όσων αναφέραμε, μπορούμε να επιχειρήσουμε την ανασύνθεση του πολιτισμού των Περραιβών, αφού λάβουμε υπ’ όψιν ότι κυρίαρχο ον ήταν ο Άνθρωπος που, επηρεασμένος από τις γεωγραφικές ιδιαιτερότητες του τόπου όπου ζούσε, οργάνωσε την κοινωνία του σε συνάρτηση με τις κοινωνίες των άλλων, ανέπτυξε την οικονομία του και η συλλογική του νοοτροπία διαμορφώθηκε σε σχέση με τις άλλες κοινωνίες. Τα υλικά και πνευματικά επιτεύγματα των Περραιβών θα ήταν άμεσα συνυφασμένα με τις δομές της γεωγραφίας, της κοινωνίας, της οικονομίας και της συλλογικής νοοτροπίας, οι οποίες μεταβάλλονται αργά στο χρόνο.
Βρείτε το τεκμήριο εδώ: Τσακνάκης Ευάγγελος, «Η αρχαία Περραιβία: μία πολιτισμική προσέγγιση» Θεσσαλικό Ημερολόγιο, 73 (Λάρισα 2018) 113-128.
ΠΕΡΡΑΙΒΙΑ 